Walory przyrodnicze gminy

Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego.

Wisła jest ostatnią dużą rzeką w Europie Środkowej o dobrze zachowanych naturalnych cechach, podtrzymującą różnorodne formy życia. W związku z szeregiem niekorzystnych zjawisk zachodzących w przyrodzie, znaczenie rzeki oraz jej doliny jako "korytarza ekologicznego" łączącego Bałtyk z Karpatami jest coraz większe. W celu ochrony oraz zachowania walorów przyrodniczych, historycznych i kulturowych regionu Doliny Dolnej Wisły w marcu 1999 roku, w wyniku połączenia dwóch istniejących już wcześniej parków krajobrazowych: Chełmińskiego i Nadwiślańskiego powołano Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego.

Ochroną objęta została prawo i lewobrzeżna część Wisły na odcinku od Bydgoszczy po Nowe, o długości prawie 100 km. Park o powierzchni ponad 60 tys. ha jest największym obszarem prawnie chronionym w województwie kujawsko-pomorskim. Pod względem administracyjnym, położony jest na terenie 4 powiatów i 16 gmin.

Szczególne walory przyrodnicze, duże zróżnicowanie rzeźby terenu, gleb, klimatu oraz wód znajduje swoje odzwierciedlenie w bogactwie flory i fauny. Na terenie Parku znajduje się 14 rezerwatów przyrody, występuje wiele rzadkich gatunków roślin i zwierząt, które chronione są w ramach opracowanego programu czynnej ochrony gatunków zagrożonych. W granicach Parku znajduje się 97 pomników przyrody ożywionej (pojedyncze drzewa i ich zgrupowania) oraz 4 obiekty przyrody nieożywionej (jaskinia, głaz narzutowy i dwa źródła).
Przyrodnicze walory krajobrazu wzbogacają cenne obiekty historyczne Chełmna, Świecia czy Nowego. Obiekty historyczne i kulturowe reprezentowane przez zamki pokrzyżackie, grodziska wczesnośredniowieczne, założenia dworsko-parkowe, zabudowę pomenonicką, stare cmentarze, wały przeciwpowodziowe oraz pola i łąki pocięte siecią kanałów melioracyjnych, stanowią specyficzny krajobraz Parku.

Historia Parku
Kościany harpun z Nowego, rogowe haczyki wyłowione z Wisły pod Przechowem i Fordonem to najstarsze pamiątki pobytu człowieka na terenie dzisiejszego Parku. Znaleziska z epoki brązu (1800-700 lat p.n.e.) są jeszcze stosunkowo nieliczne. Spośród kilkunastu stanowisk kultury łużyckiej (1500 - 400 lat p.n.e.), wyróżnia się grodzisko w Gzinie. Znacznie więcej, bo aż kilkadziesiąt, stanowisk pochodzi z czasów kultury krotoszyńskiej (550-150 lat p.n.e.). Tworzą one wyraźne skupiska osadnicze w regionie Bzowa, Świecia, Grucznoa, Topolna, i Bydgoszczy.

W ciągu pierwszych czterech stuleci naszej ery nastąpił wzrost wpływów rzymskich. W tym czasie szczególną rolę kulturotwórczą odgrywał szlak bursztynowy, którym "bałtyckie złoto" wędrowało do cesarstwa rzymskiego, a w odwrotną stronę sprowadzano biżuterię i przedmioty codziennego użytku. Handel tym surowcem odbywał się zarówno drogą morską na zachód, jak i drogą lądową na południe. Do rzadkich rarytasów z tego okresu należały kosztowne naczynia z brązu (Topolno, Gzin).
W ciągu pierwszej fazy wczesnego średniowiecza (VI - poł. X w.), pojawili się Słowianie, którzy wznieśli na tym terenie kilka grodów, otoczonych drewniano - ziemnymi wałami, pełniących rolę schronienia dla okolicznej ludności w razie napadu (Strzelce Dolne, Gruczno, Bzowo). W tym samym czasie wzniesiono zapewne strażnicę w Topolnie i nowe osiedle obronne w Bzowie.

W okresie rozbicia dzielnicowego zagrożenie od wschodu (Zakon Krzyżacki) spowodowało konieczność wzmocnienia pomorskiej linii obronnej od tej strony poprzez wzniesienie grodów w Nowem i Sartowicach, tudzież na terenie posiadłości pomorskich w ziemi chełmińskiej (Pień). Świętopełk II przeniósł stolicę kasztelanii świeckiej ze starego grodu na nowe miejsce w widłach Wdy i Wisły, tam gdzie potem Krzyżacy zbudowali murowany zamek. Granica pomiędzy krzyżackim Pomorzem a polskimi Kujawami biegła wówczas między Trzęsaczem i Złą Wsią.

Do najważniejszych zabytków z czasów panowania Zakonu Krzyżackiego należą niewątpliwie resztki dwóch XIV-wiecznych zamków w Świeciu (trwała ruina) i w Nowem (adaptowany na Centrum Kultury). W wyniku wojny trzynastoletniej, przypieczętowanej II pokojem toruńskim, Zakon utracił połowę swojej ziemi i spadł do roli lennika Polski.
W trakcie ponad 300 letniego panowania królów polskich na terenie objętym ochroną w ramach PKDDW zaszła poważna zmiana w strukturze etnicznej i społeczno - gospodarczej jego mieszkańców. Po wielkich powodziach, które w poł. XVI w. zniszczyły osadnictwo w dolinie Wisły, zaczęto sprowadzać prześladowanych w Niderlandach kolonistów holenderskich (menonitów). Byli oni bardzo pracowici, dobrze zorganizowani i posiadali wielowiekowe doświadczenie w gospodarowaniu na obszarach podmokłych, więc chętnie udzielano im schronienia w Polsce. Należeli oni do odłamu ruchu protestanckiego, który wyróżniał się niezwykle surowymi obyczajami, (np. odrzucali służbę wojskową, piastowanie urzędów, składanie przysięgi). Tego przywileju nie respektowali Prusacy, którzy w XIX w. zaczęli zmuszać menonitów do służby w wojsku, na skutek czego wielu z nich wyemigrowało do Rosji i Ameryki. Ci, co pozostali, po pewnym czasie ulegli germanizacji, a po drugiej wojnie światowej podzielili los wysiedlonych.

Do ciekawszych zabytków sakralnych z okresu Rzeczypospolitej Obojga Narodów należą dwa założenia poklasztorne: w Topolnie i Świeciu, a zachowane jeszcze tu i ówdzie dwory wiejskie pochodzą przeważnie z XIX w. i zostały wzniesione już przez Niemców, którzy przejmowali miejscowe majątki od zubożałych polskich rodów szlacheckich. Spośród nich wyróżniały się niegdyś: pałac w Sartowicach, gdzie przetrwał jedynie skromny portyk kolumnowy od strony Wisły z resztkami wielkiego parku krajobrazowego oraz zespół dwóch pałaców i park w Ostromecku.

Klimat
Warunki klimatyczne panujące w Dolinie Dolnej Wisły charakteryzują się specyficznymi uwarunkowaniami wynikającymi z położenia w strukturze regionalnej (układ i sąsiedztwo odmiennych struktur przyrodniczych: stoków, użytkowanie terenu, występowanie wód powierzchniowych). Ze względu na położenie w strefie klimatu umiarkowanego występują tu znaczne wahania stanów pogody i klimatu zarówno w rozkładzie czasowym i przestrzennym.

Występują tu najwyższe roczne amplitudy temperatury powietrza i największa liczba dni gorących. Maksimum insolacji przypada na maj i czerwiec. Stosunki termiczne kształtują się w dużej mierze pod wpływem lokalnych warunków, na tle sytuacji ogólnej i regionalnej. Najcieplejszymi miesiącami są czerwiec i lipiec, najmroźniejszymi zaś styczeń i luty.
Warunki klimatyczne panujące w Dolinie Wisły, tworzą specyficzny mikroklimat cechujący się zwiększoną wilgotnością powietrza, mniejszą ilością opadów, często występującymi mgłami oraz przymrozkami. Przebieg doliny z południa na północ sprzyja południkowej wymianie mas powietrzna, a rozpościerające się po obu stronach doliny wysoczyzny morenowe kształtują nie tylko kierunek, ale i prędkość wiatru wiejącego z sektora zachodniego czy wschodniego.

Roślinność
Przecinająca wysoczyzny pojezierne Dolina Dolnej Wisły wyróżnia się swoistą szatą roślinną. Z dotychczasowych badań wynika, że na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego flora roślin naczyniowych (kwiatowych i paprotników) jest bardziej zróżnicowana niż na terenach przyległych i liczy około 1000 gatunków.
Na obszarze Parku stwierdzono występowanie 67 gatunków roślin pod całkowitą ochroną i 14 pod częściową. Większość roślin chronionych to jednocześnie gatunki zagrożone wyginięciem, zamieszczone w "Czerwonej Księdze". Wśród dominujących gatunków pospolitych spotyka się szereg osobliwości florystycznych m.in. azotolubne komosy (Chenopodium), rdesty (Polygonum) i łobody (Atriplex), które rosną na płaskich odcinkach dna doliny Wisły zbudowanych z aluwiów rzecznych. Na wynurzających się piaszczystych ławicach rosną gatunki roślin niespotykane na innych terenach: komosa klonolistna (Chenopodium acerifolium), szczaw ukraiński (Rumex ucranicus), rdest Brittingera (Polygonum brittingeri), namulnik brzegowy (Limosella aquatica) czy niedawno przybyła z dorzecza Dniepru miłka orzęsiona (Eragrostis pilosa).

Na dnie samej rzeki flora jest uboga, natomiast odcięte od nurtu starorzecza cechują się bogactwem roślin wodnych oraz szuwarowych. Rosną tu grzybienie (Nymphaea), grążele (Nuphar lutea), rdestnice (Potamogeton) i rzadka paproć dna salwinia (Salvinia natans), na brzegach wystepuje żabieniec lancetowaty i trawiasty (Alisma lanceolatum i A. gramineum) a na skraju wilgotnych zarośli m. in. przy rezerwacie na Ostrowiu Panieńskim ma swoje ostatnie stanowisko ginący fiołek wyniosły (Viola elatior).
Osobliwościami otwartych lub słabo zalesionych zwydmień są rzadkie gatunki psamofilne jak np. turzyce (Carex repens, C. arenaria, C. ligerica), turówka rozłogowa (Hierochloe repens = H. odorata ssp. repens), kostrzewa poleska (Festuca polesica), rojnik pospolity (Jovibarba sobolifera = Sempervivum soboliferum) czy występująca obficie koło miejscowości Bruki sasanka łąkowa (Pulsatilla pratensis). Odrębnymi gatunkami są zdziczałe i zadomowione od XIX wieku trawy nadmorskie sadzone dla ustabilizowania piasków, wydm - wydmuchrzyca piaskowa (Elymus arenarius = Elymus a.) i piaskownica zwyczajna (Ammophila arenaria). Wystepująca na terenie Parku turzyca poznańska (Carex repens Bell. = C. posnanensis Sprib.) umieszczona została w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin i na Czerwonej Liście Roślin Naczyniowych zagrożonych w Polsce. Na piaskach w Dolinie Dolnej Wisły istnieją wyjątkowo duże powierzchnie porośnięte będącą pod częściową ochroną turzycą piaskową (Carex arenaria) oraz znacznie rzadszą turzycą loarską (Carex ligerica) - gatunek umieszczony na Czerwonej Liście.

Dolina Dolnej Wisły jest znanym od dawna skupieniem roślinności kserotermicznej, która najczęściej występuje na stromych, niezarośniętych lasem zboczach, często o wystawie południowej. Część rosnących tam gatunków przetrwała od końca ostatniego zlodowacenia, z czasów panowania lasów tundry i "zimnego stepu"; inne przywędrowały w okresie optimum klimatycznego z obszarów stepowych, niektóre pojawiają się nawet współcześnie zawlekane np. z materiałem siewnym, wędrują wzdłuż szlaków komunikacyjnych czy dziczeją z uprawy jak np. len austriacki (Linum austriacum) i szałwia gajowa (Salvia dumetorum) koło Kozielca i in.

Roślinność stepowa i związana z nią roślinność ciepłolubnych okrajków oraz zarośli chroniona jest w rezerwatach (Zbocza Płutowskie, Góra Świętego Wawrzyńca, Ostnicowe Parowy Gruczna). Jest to tylko ułamek ochrony stanowisk tej grupy zbiorowisk, będących osobliwością regionu. Najbardziej znane i chronione gatunki stepowe wystepujące na terenie Paku to: ostnica włosowata (Stipa capillata) i ostnica Jana (S. joannis), miłek wiosenny (Adonis vernalis), wężymord stepowy (Socrzonera purpurea), goryczka krzyżowa (Gentiana cruciata), ostrołódka kosmata (Oxytropis pilosa), zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris) czy sasanki (Pulsatilla sp.).

Lasy pokrywają stosunkowo niewielką część Parku, ponadto są rozmieszczone nierównomiernie. Spotyka się je głównie na wysoczyźnie i rzecznych terasach (bory) oraz na zboczach doliny Wisły (grądy i bory mieszane). Największe kompleksy leśne znajdują się na terenie gminy Dąbrowa Chełmińska, Chełmno, Świecie i Dragacz. Stanowiska roślin grądowych występują szczególnie między Chełmnem a Wielkimi Łunawami. Spory kompleks leśny ciągnący się wzdłuż krawędzi doliny Wisły w Dolinie Fordońskiej tworzą głównie bory sosnowe i mieszane o drzewostanie silnie przekształconym przez człowieka. Jednak przy źródiskach i wzdłuż drobnych cieków, szczególnie koło Wabcza i Wielkich Łunaw, występują zbiorowiska lasów liściastych ze stanowiskami rzadkich, często chronionych gatunków roślin: czosnku niedźwiedziego (Allium ursinum), śnieżyczki przebiśnieg (Galanthus nivalis), lilii złotogłów (Lilium martagon), zdrojówki (Isopyrum thalctroides), sasanki otwartej (Pulsatilla patens) i łąkowej (P. pratensis) oraz orlika pospolitego (Aquilegia vulgaris).
Stanowisko łęgu wiązowo-jesionowego i grądu na zboczu doliny Wisły występuje w jarze poniżej rezerwatu "Góra Świętego Wawrzyńca" koło Chełmna. Strome, gliniaste zbocza porastają różnowiekowe lasy liściaste; w niektórych miejscach zachowały się dobrze wykształcone płaty łęgu ze starymi wiązami górskimi (Ulmus glabra = U. scabra), z udziałem kaliny koralowej (Viburnum opulus), kopytnika (Asarum europaeum), niecierpka pospolitego (Impatiens noli-tangere), gwiazdnicy gajowej (Stellaria nemorum), kokoryczy pełnej (Corydalis solida) i innych. W dolnej części zboczy nad Jeziorem Starogrodzkim można znaleźć fragmenty łęgu wierzbowo-topolowego, w górnej zaś grądu.

Zwierzęta
Fauna płazów, gadów i ssaków nie jest poznana dostatecznie (przypuszczalnie występują na terenie Parku wszystkie gatunki typowe dla niżu polskiego). Brak jest danych pozwalających na ocenę liczebności poszczególnych gatunków, ich rozmieszczenia siedliskowego, trendów liczebności oraz rozprzestrzenienia. Niewiele badań fauny na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego dotyczyło ryb, jedynie kontrole prowadzone od zapory we Włocławku do ujścia Wisły wykazały występowanie czterech gatunków chronionych. Najlepiej poznaną grupą zwierząt w Parku są ptaki, jedynie niedostateczne są informacje na temat ich liczebności.
Informacje o składzie ichtiofauny na terenie parku uzyskano z połowów kontrolnych prowadzonych przez Instytut Rybactwa Śródlądowego. Z gatunków chronionych występuje różanka (Rhodeus sericeus), koza (Cobitis taenia), śliz (Noemacheilus barbatulus) i piskorz (Misgurnus fossilis). Podobnie jak w całej polskiej ichtiofaunie, dominują ryby karpiowate, wśród których największy udział ma ukleja, gatunek mało atrakcyjny gospodarczo, jednak mający istotne znaczenie w ekosystemie rzecznym jako pokarm ryb drapieżnych i ptaków. Znaczny udział w ichtiofaunie stanowi liczna płoć (Rutilus rutilus), a znacznie mniejszy leszcz (Abramis brama), krąp (Blicca bjoerkna) i wzdręga (Scardinus erythrophtalmus). Gatunki typowo rzeczne jak jaź (Leuciscus idus), kleń (Leuciscus cephalus), jelec (Leuciscus leuciscus) i boleń (Aspius aspius) stanowią niewielki udział podobnie jak ryby drapieżne - miętus (Lota lota), węgorz (Anguilla anguilla), sandacz (Stizostedion lucioperca). Skład ichtiofauny należałoby uzupełnić o gatunki z połowów gospodarczych, jak np. troć (Salmo trutta) czy poławiana sporadycznie certa (Vimba vimba). W ostatnich latach zaczęły się pojawiać pojedyncze osobniki łososia (Salmo salar) jako efekt prowadzonych prac restytucji tego gatunku w Polsce. Obok wyżej wspomnianych gatunków występuje również minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis). Gatunek ten był licznie poławiany, jednak w związku ze zmniejszeniem się jego liczebności, w wyniku pogorszenia się warunków środowiska i odcinaniu im dostępu do miejsc tarliskowych przez zbudowane przegrody w rzekach, obecnie jest on nielicznie poławiany. Wędrujące z morza na tarło minogi rzeczne wstępują do dopływów Wisły. Ichtiofauna Wisły powiększyła się o nowy gatunek - trawiankę (Percottus glehni), gatunek prawdopodobnie przywleczony z transportem innych ryb.

Na terenie Parku w okresie lęgowym odnotowano 123 gatunki ptaków. Dla 65 gatunków stwierdzono gniazdowanie pewne, 50 prawdopodobne, a dla 8 wskazano gniazdowanie możliwe. Z grupy gatunków zagrożonych wyginięciem w Europie na terenie Parku występuje 16 gatunków. Biorąc pod uwagę grupy gatunków zagrożonych wyginięciem w Polsce, na terenie Parku stwierdzono: 1 gatunek skrajnie zagrożony, 6 silnie zagrożonych i 21 zagrożonych. W porównaniu z innymi grupami zwierząt, ptaki w Zespole Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego są stosunkowo dobrze poznane, jednakże dla większości gatunków brak jest danych pozwalających na określenie ich liczebności. Brak jest także dostatecznych danych umożliwiających ocenę trendów liczebności.

Ze względu na szczególne usytuowanie wzdłuż ważnego szlaku wędrówkowego jakim jest korytarz Wisły, a także mnogość niezwykle dogodnych siedlisk jakie oferuje rozległa sieć kanałów i starorzeczy, obszar Parku jest szczególnie ważny dla ptaków wędrownych. Podczas wiosennych wylewów rzeki tworzą się wyjątkowo korzystne warunki żerowiskowe dla wędrujących siewkowych a także kaczek. W okresie tym obserwowane były duże koncentracje ptaków. Obszar Parku jest szczególnie istotny podczas okresu wędrówki.
W okresie zimowym rzeka Wisła na całej swej długości jest niezwykle atrakcyjnym, bogatym w dogodne żerowiska i miejscem zimowania wielu gatunków ptaków. W okresie tym stwierdzane były bardzo duże, dochodzące miejscami do kilku tysięcy osobników, koncentracje kaczek, a dla takich gatunków jak gągoł Bucephala clangula, krzyżówka Anas platyrhynchos, czy nurogęś Mergus merganser jest to jedno z najważniejszych zimowisk w skali Polski.

Rezerwaty przyrody
Pierwszy rezerwat w Polsce i najprawdopodobniej w Europie powstał w 1827 roku dla ochrony cisów w Wierzchlesie. Od tamtego czasu liczba rezerwatów stopniowo wzrasta. Obecnie na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego powołano 77 rezerwatów przyrody, które zajmują około 0,5 % powierzchni województwa. Podstawowym celem ich tworzenia jest zachowanie naturalnych lub mało zmienionych działalnością człowieka fragmentów przyrody np. kompleksu leśnego, torfowiska czy zbocza doliny.
Oprócz istniejących już rezerwatów wiele jest projektowanych i od dawna czeka na swoją realizację. Na terenie Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego znajduje się 14 rezerwatów a 3 kolejne są w fazie projektu

Rezerwat "Śnieżynka" - o powierzchni 3 ha położony we wsi Wiąg, jest fragmentem śródpolnego wąwozu, którego dnem płynie strumień tworzący liczne zakola. Ze względu na znaczne zróżnicowanie siedlisk, rośnie tu ponad 130 gatunków roślin naczyniowych. Wiele z nich jest rzadkością lub podlegają częściowej ochronie, np. kokorycz wątła, fiołek przedziwny, zawilec żółty. Strome stoki wąwozy porośnięte są lasami liściastymi.
Rezerwat Ostanicowe Parowy Gruczna - o powierzchni 24 ha. Zbocza doliny Wisły między Grucznem i Topolinkiem przyciągają botaników ze względu na stanowiska rzadkich gatunków kserotermicznych. Odsłonięty i silnie nasłoneczniony teren, gdzie temperatura podłoża w miesiącach letnich przekracza 60oC - to dogodne miejsce dla wzrostu roślin stepowych. Najcenniejszym gatunkiem jest ostnica Jana- stepowa trawa rzadko spotykana w Polsce. Na powierzchni 1,5 ara rośnie około 200 kęp kwitnących i owocujących roślin. Spotkać tu można rzadkie gatunki motyli i chrząszczy a od 2002 roku podjęta została próba przywrócenia wypasu owiec wrzosówek.
Rezerwat Grabowiec - o powierzchni 27 ha, jest rezerwatem leśnym wyróżniającym się licznymi wąwozami i wzniesieniami urozmaicającymi teren. Obszar ten został objęty ochroną ze względu na zachowany grąd zboczowy z chronionymi i rzadkimi gatunkami roślin zielonych. W sferze przykrawędziowej rosną pomnikowe dęby o obwodzie 5-8 m.
Czarcie Góry - to projektowany rezerwat krajobrazowy o powierzchni 80 ha rozciagający się na długości kilku kilometrów wzdłuż zbocza opadającego stromo do Wisły dochodzącego nawet do 70° nachylenia. Planowany rezerwat będzie miał charakter geomorfologiczno-florystyczno-krajobrazowy.

Użytki ekologiczne tworzy się w celu zachowania fragmentów przyrody o charakterze naturalnym lub dla ochrony określonych ekosystemów, mogą to być: torfowiska, bagna, zadrzewienia, zakrzaczenia, jary, wąwozy, zbocza kserotermiczne, łąki, pastwiska itp. Na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły utworzono ponad 90 użytków ekologicznych o łącznej powierzchni prawie 100 ha., w większości są to bagna, pozostałą część stanowią pastwiska.

Turystyka
Aby lepiej poznać przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe walory Parku warto skorzystać z sieci pieszych szlaków turystycznych. Część szlaków odznacza się krótkimi, łącznikowymi dystansami, ale występują też dłuższe szlaki tranzytowe. Sieć szlaków pieszych ma charakter kompleksowy, gdyż udostępnia ona różnorodne atrakcje turystyczne zabytki kultury, zróżnicowane formy ukształtowania terenu i użytkowania oraz tereny urozmaicone krajobrazowo. Na terenie parku znajduje się 12 szlaków pieszych, 1 wodny, 4 rowerowe i dwie ścieżki przyrodnicze.
Ścieżka dydaktyczna "Czarcie Góry"
Otwarta w 2003 roku ścieżka wiodąca ze Świecia do parku przypałacowego w Sartowicach. Wzdłuż zbocza stromo opadającego do Wisły zlokalizowanych jest wiele punktów widokowych na Dolinę Wisły.

Trasa ścieżki przyrodniczej związana jest głównie z krajobrazem dna doliny i strefy zboczowej; reprezentuje procesy erozji bocznej Wisły, procesy stokowe (ruchy masowe) oraz erozję wąwozową. Charakterystyczne są również procesy hydrograficzne, przede wszystkim wypływy wód podziemnych na różnych wysokościach na zboczu i u jego podstawy (źródła, wycieki) oraz odpływ powierzchniowy (cieki w dolinach erozyjnych i wąwozach). W rejonie ścieżki można spotkać wiele typów gleb: brunatne, deluwialne próchniczne, aluwialne (mady), gleby mułowo torfowe oraz gleby początkowego stadium rozwoju (inicjalne). Krajobraz ten charakteryzuje się ogromną różnorodnością zbiorowisk roślinnych oraz procesów ekologicznych (różne stadia sukcesji regeneracji i degeneracji zbiorowisk roślinnych). Najbardziej charakterystyczne są zbiorowiska lasów grądowych, złożonych z dębu szypułkowego i bezszypułkowego, lipy drobnolistnej, jaworu, grabu i klonu zwyczajnego. Zbiorowiska źródliskowe i wodne reprezentowane są przez skrzyp olbrzymi, który podlega ochronie prawnej, dorasta do 1m wysokości i stanowi bogate stanowisko tego gatunku w województwie kujawsko-pomorskim. Występują również zbiorowiska antropogenne - łąki i sady oraz winorośla, które znane są z dość dużych wymagań cieplnych.

Ścieżka dydaktyczna "Czarcie Góry" wiedzie od Świecia do Sartowic wraz z czarnym szlakiem turystyki pieszej. Ścieżka ma długość około 10 kilometrów, a wędrówka nią pozwala prześledzić bogactwo i różnorodność komponentów oraz procesów związanych z funkcjonowaniem doliny dużej rzeki niżowej. Flora występująca na tym terenie jest nie tylko bogata, ale także silnie zróżnicowana i obfitująca w rzadkie rośliny, które wraz z procesami oraz zjawiskami zachodzącymi na zboczu tworzą malowniczy krajobraz rzadko spotykany w dolinach dużych rzek europejskich. Najbardziej urozmaicony odcinek ścieżki, który charakteryzuje się wyjątkowymi walorami naukowymi, dydaktycznymi i krajobrazowymi znajduje się w okolicach miejscowości Wiąg. Dzięki ścieżce można śledzić i podziwiać nieokiełznaną oraz ciągle zaskakującą nas przyrodę.
Ścieżka dydaktyczna "Góry Diabelce"
Na ścieżce wiodącej od Świecia do Wiąga wyznaczono 12 punktów informacyjnych, m. in. punkt informacyjny zlokalizowany na wysocczyźnie morenowej o wysokości 83 m n.p.m. Trasa ścieżki przyrodniczej głównie związana jest z krajobrazami dna doliny Wisły i strefy zboczowej, w jej rejonie można spotkać wiele typów gleb: brunatne, deluwialne próchnicze, mady, gleby mułowe i torfowe. Charakterystyczne są zbiorowiska lasów grądowych, żródliskowych, kserotermicznych i wodnych. Malowniczy wygląd nadają także łąki i sady. Trasa ścieżki pozwala prześledzić bogactwo i różnorodność komponentów oraz procesów związanych z funkcjonowaniem doliny dużej rzeki niżowej.

Park przypałacowy w Sartowicach
Park krajobrazowy zaprojektowany w stylu angielskim z przełomu XVIII i XIX w. położony jest na urwistym brzegu Wisły, wokół pałacu wzniesionego w XVIII w. Park urzeka odwiedzających swym pięknem pod względem florystycznym, architektonicznym i układem przestrzennym. Drzewostan parku jest zróżnicowany, spotkać tu można liczne okazy starodrzewu, egzotyczne drzewa i krzewy wśród których wymienić można lipy, klony, kasztanowce jadalne, modrzewie polskie, dęby i świerki. Najstarsze okazy drzew mają 200 lat. W południowej części parku znajduje się "Urwisko Krystyny", z którą wiąże się podanie ludowe głoszące, iż nieszczęśliwie zakochana dziewczyna rzuciła się z owego urwiska.
Pałac w Sartowicach wzniesiony został w 1770 roku przez Ernesta Sartoviusa de Schwanefeld, w miejscu wcześniejszego, który spłonął w połowie XVIII w. Dwór został wybudowany w stylu klasycznym, kilkakrotnie przebudowywany nosi obecnie ślady kilku stylowych nawarstwień. Krótka aleja lipowa prowadzi do rodzinnego mauzoleum położonego w północnej części parku. Jest to kaplica grobowa z II połowy XIX wieku zbudowana w stylu neorenesansowym.
Na wysokim brzegu obok parku stoi Kaplica św. Barbary, patronki flisaków. Dawniej w tym miejscu znajdował się zamek zbudowany przez Świętopełka II, który został zburzony w XIII w. przez Krzyżaków. Obok obecnego kościoła pochodzącego z 1850 roku, stoi kapliczka- dzwonnica murowana z II połowy XIX wieku w której znajdują się dwa dzwony z roku 1707 i 1651, pochodzące prawdopodobnie z kościoła w Świętem. Najcenniejszymi zabytkami kaplicy są kropielnica romańska z przełomu XIII i XIV wieku, krucyfiks z XIV wieku, chrzcielnica z połowy XVII wieku oraz obraz Najświętszej Panny Maryi Niepokalanego Poczęcia z 1773 roku.

Ośrodek Dydaktyczno - Muzealny ZPKCHiN w Chrystkowie
Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego znajduje się w Chrystkowie koło Gruczna, w zabytkowej chacie z 1770 roku. Dom i budynki inwentarskie usytuowane są na naturalnych i sztucznie usypanych wzniesieniach (tremplach). To jeden z ostatnich w Dolinie Dolnej Wisły dość dobrze zachowany obiekt, pozostałość po holenderskich osadnikach (menonitach) sprowadzonych do Polski w dobie reformacji.
Obiekt stanowi przykład formy architektonicznej doskonale przystosowanej do żywiołu powodzi. Obszerny dom kryty strzechą trzcinową, posiada podcień wsparty na pięciu słupach, wykorzystywany kiedyś jako spichlerz i umożliwiający wjazd wozu z workami zboża, które do wnętrza wciągano przez otwór znajdujący się w pułapie. Obecnie gromadzone są tu eksponaty muzelane związane z codziennym życiem rolników i rybaków. Zachowała się zrębowa konstrukcja budynku z kompletem zabytkowej stolarki okiennej i drzwiowej, komin "butelkowy", płyciny drewniane i przepierzenia z imponującej szerokości desek, świadczące o nieosiągalnym już w naszych czasach budulcu. Dom zbudowany został z sosnowych bali łączonych w narożach na jaskółczy ogon. Dominujący dach, którego wysokość jest prawie trzykrotną wielokrotnością ścian kryje miejsce na pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. W 1992 r. chata wpisana została do centralnego rejestru zabytków.

Każdy turysta zadziwiony będzie niecodziennym widokiem rzadko dziś spotykanego obiektu architektury ludowej. Konstrukcja i zdobnictwo przejawiające się w stylowym opracowaniu szczegółów, zwłaszcza podcienia oraz stolarki okiennej i drzwiowej, są świadectwem niezwykłych umiejętności cieśli, którzy zbudowali tę chatę na rzucie prostokąta o wymiarach 21m i 11m. Drewniana chata w Chrystkowie była centrum dużego gospodarstwa, na terenie którego znajdowało się kiedyś wiele innych budynków gospodarczych. Były to: murowana obora, stajnia, chlewnia i wozownia pod jednym dachem oraz drewniana stodoła i murowane z cegieł: kuźnia, owczarnia i piwnice. W istniejącym do dziś budynku inwentarskim, znajdującym się naprzeciw chaty, zobaczyć można system równi pochyłych umożliwiających kiedyś przeprowadzanie zwierząt na poddasze podczas powodzi. Tu czekały na ustąpienie wód.
Wykupienie obiektu w 1996 r. przez Dyrekcję Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły, pozwoliło na rozpoczęcie prac konserwatorsko - remontowych np. zmianę całej strzechy, odtwarzanie witrażowych okien oraz utworzenie Ośrodka Dydaktyczno - Muzealnego PK DDW w oparciu o całą zagrodę, która jest również miejscem realizacji projektów m. in. ratowania odmian roślin użytkowych w miejscu ich pierwotnego występowania ("in situ"), zakładania kolekcji śliw uprawianych w dolinie Wisły, chów starych ras zwierząt gospodarskich np. owcy wrzosówki, odtworzenia przechowalni i suszarni owoców, przywracania tradycji wyrobu "Świeckich powideł", które w 2000 roku uznane zostały za najlepszy regionalny przetwór roślinny w kraju. Dodatkowo korzystne położenie (35 km od Bydgoszczy i 15 km od Świecia) oraz skupienie wielu różnorodnych elementów w jednym miejscu tworzy doskonałą bazę edukacyjną i atrakcję turystyczną odwiedzaną przez coraz większą rzeszę turystów.

Nizina Sartowicko-Nowska
Krajobraz niziny ukształtowany został przez protestantów holenderskich, którzy prześladowani w swoim kraju osiedli na tym terenie przenosząc przyjęty od wieków w Holandii system osadnictwa. Metody pracy polegały na pracy zespołowej, dzięki której budowano wały pozwalające osuszyć glebę, usprawnić system odwadniania i tworzyć kanały wodne. Na zmelioryzowanych gruntach prowadzona była intensywna gospodarka rolna.

Góry Czartowskie
Diabelskie Góry to pasmo stoków nadwiślańskich sięgających 80 m n.p.m. na przestrzeni 10 km w kierunku Sartowic. Nazwa gór wywodzi się z czasów Średniowiecza i przetrwała do dziś jako Diabelce, co jest związane z wieloma legendami podaniami ludowymi związanymi z tym regionem. Zbocza wysokie na 70 m odsłaniają piaski, gliny polodowcowe i iły, urozmaicone są wąskimi erozyjnymi wcięciami, głębokimi parowami. Południowe stoki Diabelców, ze względu na silne nasłonecznienie wykorzystywane były przez bernardynów pobliskiego klasztoru do uprawy chmielu i winorośli. Wyżyny i doliny, urwiska i parowy, krzewy i polany, szumiace drzewa i szemrzące strumyki urzekaja swym urokiem. W zacisznych ustroniach ustawiono ławki dla spacerowiczów, skąd roztacza się przepiękny widok na doline Wisły. Z punktu widokowego znajdującego się na skraju urwiska (niedaleko szpitala powiatowego) rozciąga się malowniczy widok na ujście rzeki Wdy do królowej polskich rzek- Wisły. Stąd też najlepiej widać obrone położenie dawnego Świecia między zamkiem a kościołem farnym.

Szlaki rowerowe i piesze

Czarny szlak rowerowy po Dolinie Dolnej Wisły jest obecnie najdłuższym szlakiem rowerowym w Polsce. W całości liczy prawie 480 km i przebiega od miejscowości Cierpice pod Toruniem przez Bydgoszcz, Świecie, Nowe, Gniew, Tczew, Kwidzyn, Grudziądz, Chełmno, Ostromecko do miejscowości Zamek Bierzgłowski pod Toruniem. Jako nieliczny w Polsce posiada tablice informacyjne umieszczone we wszystkich miejscowościach. Szlak prezentuje walory krajobrazowe i kulturowe, przebiega przez malownicze zakątki i doskonale nadaje się na rodzinne, kilkudniowe wycieczki rowerowe.
Zielony Nadwiślański szlak rowerowy jest ciekawym i łatwym do przebycia szlakiem turystycznym, którego trasa prowadzi lewobrzeżną częścią Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły. Pierwszy odcinek biegnie od Jarużyna i ma charakter całkowicie rekreacyjny. Dalsza część prowadzi grzbietem wału przeciwpowodziowego. Szlak cechuja walory krajobrazowe w postaci widoków na dolinę Wisły w okolicach Unisławia. Dodatkowa atrakcje stanowi terenowy zjazd w Kozielcu. Szlak biegnie od Bydgoszczy do Świecia.
Czarny szlak "Na Diabelce"- interesujący i jednocześnie bardzo trudny, będący naturalnym przedłużeniem szlaku Nadwiślańskiego (zielonego). Prowadzi brzegiem Wisły, która wiosną wylewa, tuż pod stromymi osuwiskami. Latem jazda jest wyjątkowo trudna, zarówno ze względu na gęste chaszcze, jak i ześlizgującą się miejscami wprost do rzeki drogę. Ciekawa technicznie jazda jest prawdziwym wyzwaniem i przygodą.
Czerwony szlak rowerowy o długości 74 km biegnący od Świecia do Czerska. Nie jest to trudny szlak bardzo bogaty w walory krajobrazowe Borów Tucholskich.
"EuroRoute" R-1 niebieski międzynarodowy szlak rowerowy "Tysiąca Jezior" biegnący od Calais (Francja) do St. Petersburga (Rosja) przebiega przez gminę Świecie.
Żółty szlak "im. F. Chopina" upamiętniający pobyt Chopina na tutejszych terenach, przebiegający obok tablicy pamiątkowej w Kozłowie. Szlak ma długośc 8 km od Terespola do Świecia.
Niebieski szlak "Zamkowy"- prosty do przebycia szlak turystyczny, pełniący funkcję pomocniczą w stosunku do innych szlaków. Łączy Świecie z Chełmnem, między dwoma rzekami Wisłą i Wdą. Widok urozmaicają jedynie smagane wiatrem drzewa. Biegnie od ruin gotyckiego zamku krzyżackiego w Świeciu do pomnika ku pamięci żołnierzy 8 Pułku Strzelców Konnych poległych w czasie II wojny światowej znajdującego się w okolicach Chełmna.
Niebieski szlak "ks. Dr Władysława Łęgi" - o długości 22 km. Szlak poświęcony wybitnemu znawcy archeologii i etnografii Kociewia którego bardzo interesująca trasa biegnie wokół dorzecza dolnej Wdy.

Szlak wodny
Wda
o Długość rzeki 198 km
o Długość szlaku 195 km
Wda, zwana też Czarną Wodą, jest lewym dopływem Wisły. Płynie na Pojezierzu Południowo-Pomorskim przez Równinę Charzykowską, Bory Tucholskie i Wysoczyznę Świecką, w województwie pomorskim i kujawsko-pomorskim. Ta piękna, nizinno-leśna, meandrująca wśród lasów rzeka posiada liczne zakola, a piaszczysto-kamieniste dno porastają wodorosty. W niewielkiej odległości od Wdy leży ponad 350 mniejszych lub większych jezior. Ujście do Wisły w Świeciu znajduje się na wysokości ok. 23 m n.p.m. Pokonanie kajakiem Wdy nie stanowi trudności nawet dla mniej wprawnych wodniaków, jedynie przy złych warunkach atmosferycznych groźną przeszkodę może stanowić Jez. Wdzydzkie. Wdę zalicza się do rzek sklasyfikowanych w skali trudności wód spokojnych jako A, czyli łatwy odcinek szlaku kajakowego możliwy do pokonania przez każdego początkującego turystę wodnego przy użyciu dowolnego sprzętu pływającego z wyposażeniem biwakowym oraz B, czyli nieco uciążliwy (poniżej Żuru - odcinek szlaku kajakowego możliwy do pokonania przy użyciu typowego sprzętu kajakowego). Ogólnie szlak bardzo malowniczy, atrakcyjny krajoznawczo. Osoby, które pragną zmierzyć się z całym szlakiem Wdy, spływ powinny rozpocząć w miejscowości Jabłuszko.

Pomniki przyrody:
Na terenie gminy wyznaczono 91 pomników przyrody z czego 36 zlokalizowanych jest w Świeciu. Wszystkie pomniki przyrody figurują w rejestrze wojewódzkiego Konserwatora przyrody.

Na terenie Świecia występują:

Cis pospolity o nazwie "Witold" o obwodzie 93 cm oraz 4 cisy pospolite o obwodach: 77, 72, 55, 42 cm rosnące w parku dworskim przy SP nr 5 w Przechowie.
Buk zwyczajny odmiany czerwonej o obwodzie 340 cm, cis pospolity o obwodzie 42 cm, 2 kasztanowce zwyczajne o obwodach 268, 256 cm rosnące przy ulicy Hallera w Świeciu.
Dąb szypułkowy o obwodzie 430 cm rosnący przy ul. Ks. Grzymisława w Świeciu
Cis pospolity o obwodzie 106 cm rosnący na cmentarzu przy ulicy Mickiewicza w Świeciu
Klon jesionolistny o obwodzie 305 cm rosnący na skwerze przy ul. Mickiewicza w Świeciu
2 cisy pospolite o imionach "Adam" i "Ewa" o obwodach 105 i 78 cm rosnące na skwerze przy ulicy Mickiewicza w Świeciu.
Cis pospolity dwuwierzchołkowy o obwodach 55/53 cm rosnący na zieleńcu przykościelnym przy ul. Ogrodowej w Świeciu
4 cisy pospolite wielowierzchołkowe w formie krzewiastej rosnące w ogrodzie obok plebanii przy ul. Ogrodowej w Świeciu
3 cisy pospolite o nazwach "Rumcajs", "Hanka" i "Cypisek" o obwodach 83, 95 i 42 cm rosnące w parku miejskim przy ulicy Ogrodowej w Świeciu.
2 cisy pospolite w formie krzewiastej rosnące przy ul. Sienkiewicza 8 w Świeciu.
Cis pospolity o nazwie "Fred" o obwodzie 62 cm rosnący przy ul. Wojska Polskiego w Świeciu
Głaz narzutowy zwany "Głazem Świeckim" o obwodzie 650 cm znajdujący się przy restauracji "Leśna II" (Była "Kometa") w Świeciu.
Lipa drobnolistna o obwodzie 370 cm rosnąca przy Zakładzie Drogowo-Mostowym w Świeciu, przy ulicy Wojska Polskiego.
Głaz narzutowy o obwodzie 890 cm znajdujący się przy al. Jana Pawła II w Świeciu.

Na terenie gminy występują:

Dęby szypułkowe rosnące w Parku Krajobrazowym Doliny Dolnej Wisły w Dworzysku o obwodach: 275, 280, 338, 400, 405, 410, 415 i 430 cm.
Źródło o nazwie "Diabelska dziura" o powierzchni 100 m2 w Dworzysku.
Lipy drobnolistne rosnące w Dworzysku o obwodach 250, 330 i 350 cm.
Dąb szypułkowy o obwodzie 300 cm rosnący w parku krajobrazowym w Grucznie.
Wiązy szypułkowe o obwodach 340 i 385 cm rosnące w parku dworskim w Morsku.
Dąb szypułkowy o obwodzie 291 cm rosnący w parku krajobrazowym w Głogówku.
2 buki zwyczajne formy zwisłej o obwodach 297 i 280 cm; deglezja zielona o obwodzie 230 cm; miłorząb dwuklapowy o obwodzie 208 cm; buk zwyczajny odmiany czerwonej o obwodzie 286 cm, jesion wzniosły o obwodzie 580 cm; 2 dęby szypułkowe o obwodach 270 cm oraz 2 modrzewie polskie o obwodach 205 i 232 cm rosnące w projektowanym rezerwacie przyrody "Czarcie Góry" na terenie zabytkowego parku pałacowego w Sartowicach.
Lipa drobnolistna o obwodzie 325 cm; dąb szypułkowy o obwodzie 293 cm oraz żywotnik zachodni o obwodzie 90 cm rosnące w parku wiejskim w Skarszewach.
2 lipy drobnolistne o obwodach 282 i 332 cm rosnące w parku wiejskim w Sulnowie
2 cisy pospolite o obwodach 65 i 95 cm rosnące w sadzie w pobliżu cmentarza ewangelickiego w Wiągu.
Dąb szypułkowy o obwodzie 550 cm rosnący na obrzeżu byłego cmentarza w Wielkim Konopacie
Topola biała o obwodzie 550 cm rosnąca w parku krajobrazowym w Żurawiej Kępie
3 cisy pospolite w formie krzewiastej; żywotnik wschodni o obwodzie 78 cm; 3 żywotniki zachodnie o obwodach: 75, 63 cm oraz 2 głogi jednoszyjkowe o obwodach 124 i 137 cm rosnące w parku wiejskim w Żurawiej Kępie.

Sady
Przed I wojną światową oraz w okresie międzywojennym przy każdym gospodarstwie w strefie zboczowej (na skarpie) i na dnie doliny zakładano sady o różnej powierzchni. Owoce wykorzystywano na własne potrzeby lub przerabiano, a nadmiar spławiano do Gdańska. Po II wojnie światowej wiele osób wycinało drzewa, zastępując lokalne odmiany niskopiennymi, mało odpornymi na choroby i przemarzanie, sprowadzanymi z Europy Zachodniej. Aby uratować stare odmiany drzew owocowych (liczebność niektórych szacuje się na kilka egzemplarzy), lepiej przystosowanych do tutejszych warunków glebowych i klimatycznych, opracowano metody ich odtwarzania. Po zinwentaryzowaniu i oznaczeniu ponad 30 odmian jabłoni, założono ich szkółkę. Stąd materiał nasadzeniowy już wkrótce będzie dostarczany do sadów tych rolników, którzy zdecydują się na ich uprawę. Od 2000 roku zakładana jest również kolekcja lokalnych ekotypów śliw.

Świeckie Powidła
Przed I wojną światową i w okresie międzywojennym przy wielu gospodarstwach nad Dolną Wisłą zakładano sady, wyhodowane owoce wykorzystywano na własne potrzeby, a ich nadwyżkę wywożono. Szczególne znaczenie miały śliwki węgierki. Lokalny ekotyp charakteryzował się nie tylko odpornością na niekorzystne czynniki klimatyczne i szkodniki, ale również tym, że pestki bardzo łatwo oddzielały się od miąższu. Tę cechę wykorzystywano do produkcji powideł. Gospodynie przygotowywały wielkie kurpowe (miedziane) kotły, bociany (mieszadła), rozpalały ognisko i wsypywały do naczyń dojrzałe, wcześniej wypestkowane owoce. Smażone najczęściej bez cukru, na wolnym ogniu nawet 3 dni, odznaczały się wyśmienitym smakiem. Gotowe produkty umieszczano w kamiennych garnkach i zapiekano w chlebowych piecach. Gdy na powierzchni powideł utworzyła się spieczona skorupka, wyjmowano garnki i składowano w chłodnych piwnicach.

Tak przygotowane i przechowywane mogły być użyte do spożycia nawet po 2-3 latach. Inne węgierki lokalnej odmiany musiały być wrzucane do kotłów wraz z pestkami, gdyż ich wyjmowanie pochłaniało zbyt dużo czasu. Wiedziano, że nie są robaczywe, ponieważ brano tylko te owoce, które wisiały na drzewie do pierwszych przymrozków i odznaczały się lekko pomarszczoną skórką. Po usmażeniu, powidła przepuszczano przez cedzidła, specjalnie do tego celu wykonane przez garncarzy i skutecznie zatrzymujące wszystkie twarde nasiona. Goryczka pestek nadawała produktowi oryginalny smak.
Ilość wytwarzanych powideł wystarczała na potrzeby całej, czasami dość licznej, rodziny. Ich nadwyżkę przewożono najczęściej do Świecia, aby tu sprzedać je i załadować na barki wyruszające z innymi towarami do Gdańska. O tym, że powidła stanowiły rarytas dla gdańskich podniebień świadczy fakt, że na wiele lat przylgnęła do nich nazwa "świeckie powidła", będąca swoistą wizytówką dobrej jakości towaru.

II wojna światowa i lata powojenne przyniosły szereg niekorzystnych zmian w sposobie myślenia i działania mieszkańców. Tradycyjnie przygotowane artykuły spożywcze "przegrały" konkurencję z szybko i niezdrowo produkowaną żywnością. Komu chce się dziś kilka dni smażyć powidła, skoro w sklepach można kupić niedrogo "podobne" wyroby?

Pod koniec lat 80-tych jeszcze w kilkunastu miejscach wyrabiano powidła. Obecnie tylko w trzech wsiach między Bydgoszczą a Świeciem kobiety trudnią się wyrabianiem "świeckich powideł". Służą one do wypiekania znakomitych rogalików ze słodkim nadzieniem. Odtworzenie w Chrystkowie sadu z lokalnymi ekotypami śliw oraz starymi odmianami jabłoni daje nadzieję na zachowanie również dawnych metod przerabiania owoców. Okazuje się bowiem, że powrót do swych korzeni dla wielu ludzi wywodzących się z tego terenu nabiera coraz większej i duchowo głębokiej wartości.
Większość materiałów do stworzenia tego działu udostępnionych zostało dzięki uprzejmości Pana Roberta Gonia i zarządu Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego.